05. Travma nedir ve travma türleri nelerdir?

​

Travma nedir?

Yaşamımız boyunca defalarca stresli olaylarla karşı karşıya kalırız. Bunların bir kısmı kısa süre sonra hafızamızın tozlu raflarında kaybolabilir. Örneğin, sınava yetişmeye çalışırken trafiğin sıkışması durumunda ya da alışveriş mağazasında kuyruk beklerken stres hissedebiliriz. Bu tür olaylar bize o an için psikolojik (öfke, kaygı, stres, vb.) ve fizyolojik (kasların gerginleşmesi, çeneyi fazla sıktığımızı fark etmek, kalbin hızlı çarpması, vb.) olarak sorun yaratsa da bir süre sonra etkisi yok olacak ve bu gibi durumların yol açtığı psikolojik ve fizyolojik rahatsızlıklar ortadan kaybolacaktır. Ancak travmanın kendisi daha zorlu ve ağırdır. Bundan dolayı etkisi kısa süre sonra ortadan kalkmayabilir.

​

Gelin birkaç travmatik olay örneğini inceleyerek travma hakkında daha detaylı bilgi sahibi olalım:

​

            Arzu 9 yaşındaki kızını okuldan almış eve doğru ilerlemekteydi. Serin bir havada eve doğru yürürken kızı kendisinden patates kızartması yapmasını isteyince patates kızartmanın zararları üzerine konuşmaya başlamıştı. O esnada Arzu, komşusu ile karşılaşınca duraksamış ve sohbete dalmıştı. Kızı ise yol kenarında annesinin konuşmasının bitmesini beklemeye başlamıştı. Aradan geçen birkaç dakika içerisinde bir arabanın acı şekilde fren yapışını duyan Arzu ‘kesin kızıma çarpıyor bu araba’ diye düşünmüştü. Hemen yanı başlarında takla atan arabayı gören Arzu kızına bakınmaya başlamıştı. Kızının kanlar içerisinde yerde yattığını görünce donakalmış ve ortalığın buz kesmiş şekilde sessizleştiğini hissetmişti. Uzunca bir süre sonra kulağında bir patlama sesi ve komşusunun ‘Arzu kızın!’ derken çevredekilerin ambulans diye bağrıştığını anımsıyordu. Kazadan 10 ay geçmesine ve kızı hayatta olmasına rağmen hala kazanın etkisinde kaldığı için kendine karşı öfkeliydi. En olmadık basit seslerde ani irkilme tepkileri gösterebiliyordu. Bir aracın ani fren sesini duyduğunda ya da bir aracın biraz hızlı gittiğini fark ettiğinde vücudunun kaskatı kesildiğini, gözlerinin far görmüş tavşan gibi donakaldığını, nefes alamadığını dile getiriyordu. Kızının başına bir şey gelmesi korkusuyla artık kızının bahçeye dahi yalnız gitmesine izin vermiyordu. Kızının yaralanmış halde yerde yatışını rüyalarında görüyor ve her seferinde hastaneye yetiştirememiş şekilde uyanıyordu. Artık normal yaşamının eskisi gibi olamayacağını düşünüyor, yaptığı birçok şeyden keyif alamadığını dile getiriyordu.  

​

            Ahmet kız arkadaşıyla anlaştığı şekilde buluşma saatine yetişmek için evinden apar topar çıktı. Her buluşmaya geç kaldığından dolayı bu kez verdiği sözü yerine getirmek için koşar adımlarla kafeye yetişmeye çalışıyordu. Daima eve gelirken kullandığı sapa yola girdiğinde ileriki bankta oturan üç kişinin kendisini göz ucuyla kesmeye başladığını gördü. Kötü bir his oluşsa da kendi kuruntusu olduğunu düşünerek yoluna devam etti. Ancak o üç kişi yolunu kesti ve Ahmet’ten ceplerini boşaltmasını istedi. Ahmet, sesini bile çıkaramamanın ezikliğini hissetmişti. O sırada kız arkadaşının kendisini aradığını gören yan kesiciler, Ahmet ile alay ederek telefonu elinden almaya çalıştılar. Telefonunu yan kesicilerin elinden kurtarmaya çalışırken bacağında bir sıcaklık hissettiğini ve başının dönmeye başladığını fark etti. Çığlık atacaktı ki nefesinin çıkmadığını ve elinde olmadan sadece yere çömeldiğini izleyebildi. O sırada hırsızların birbirlerini itip şakalaşarak kaçtığını görüyordu. Elini bacağına attığında ise elinin kanlar içinde kalmasına hayret ediyordu. Yaşanan bu trajik olaydan sonra insanlara artık güveninin kalmadığını düşünmekteydi. Yarası iyileşmesine ve hiç iz kalmamasına rağmen hala bazı zamanlarda yara bölgesinin ağrıdığını hissediyordu. Kendini yaşadığı olayın daha farklı şekilde gerçekleştiğini, yan kesicileri darp ettiğini hayal ederken buluyordu. Artık çevresine karşı tahammülsüz ve aşırı öfkeli olduğunun farkındaydı. Ancak neden bu kadar çabuk öfkelendiğini anlayamıyordu. Yan kesicilere karşı koyamamasını zayıflık olarak görürken bir de kız arkadaşının terapiye başlama önerisi kendisini daha fazla zayıf, iradesi olmayan biri olarak düşünmesine yol açıyordu.

​

Yukarıda örneği verilen olaylara baktığımızda günlük basit stresli durumların dışında beklenmedik ve ağır stresli durumları içerdiği görülmektedir. Amerikan Psikiyatri Birliği’nin (APA) yayınladığı Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı’nın 5. Baskısı olan DSM-5 travmatik olayı; ölüm tehdidi, ağır yaralanma veya cinsel saldırı içeren örseleyici bir olayı doğrudan yaşama, bu olayın başkalarının başına geldiğinde doğrudan tanıklık etme, bu olayın bir aile üyesinin ya da yakın bir arkadaşın başına geldiğini öğrenme ve bu olayların sevimsiz ayrıntılarıyla tekrar tekrar karşılaşma şeklinde tanımlamaktadır.  Hem Arzu hem de Ahmet için yaşadıkları tecrübeler travmatik olaylardı. Arzu travmatik olayın kızının başına geldiğine tanıklık ederken, Ahmet ise geçirdiği saldırı sonucunda ölüm ve yaralanma olayını doğrudan deneyimlemişti. Bazen Arzu ve Ahmet’ten farklı olarak travmatik bir olaya şahit olmuş ya da bu olayı doğrudan yaşamış olmayabiliriz, ancak sevdiğimiz yakın biri veya aileden birinin başına geldiğini öğrenerek de travmatik bir olay deneyimlemiş olabiliriz.

​

Travmatik olaya maruz kalma çeşitleri nelerdir?

​

Travmatik olayı yaşamanın ve etkisinde kalmanın birçok çeşidi bulunmaktadır. Travmatik olaya doğrudan maruz kalabiliriz. Travmatik olayı bizzat kendimiz yaşamasak bile travmatik olayın gerçekleşmesine şahitlik edebiliriz ve bu da bizi derinden etkileyebilir. Travmatik olayın sevdiğimiz birinin başına geldiğini öğrenmek de travmatik etkiler yaşamamıza yol açabilir. Son olarak işimiz gereği travmatik olayın etkisinde kalabiliriz. Ambulans çalışanı, itfaiye eri olarak o travmatik olayı yaşayan bireylerle girilen temas da travmatik olaya maruz kalmanın bir diğer çeşidi olarak karşımıza çıkmaktadır.

 

Travma türleri nelerdir?

​

Madde bağımlılığı merkezinin travma farkındalığı bülteninde (Center for Substance Abuse Treatment, 2014) travma çeşitleri ‘insan kaynaklı’, ‘şiddet, suç ve terör kaynaklı’ ve ‘doğa kaynaklı’ olarak üçe ayrılmıştır. Önceki kısımda verilen Arzu örneği insan kaynaklı iken Ahmet örneği şiddet ve suç kaynaklıdır. İnsan kaynaklı travmadan kastedilen; insanın zarar verici davranışları, insanların hatası ve/veya insan tarafından yapılmış alet edevat, makinaların insanlara verdiği zararlar neticesiyle meydana gelen travmalardır. Bu travma türlerine farklı örnekler verecek olursak;

​

• 8 Temmuz 2018 Çorlu tren kazası, 8 Ocak 2003 Diyarbakır uçak kazası gibi ulaşım kazaları, 13 Mayıs 2014 Soma maden faciası, 17 Kasım 2016 Şirvan maden kazası gibi iş kazaları, insan kaynaklı travmaları oluşturmaktadır.

• 10 Ekim 2015 Ankara tren garı katliamı, 1 Ocak 2017 İstanbul Reina saldırısı gibi terör eylemleri, 20 Kasım 2003 HSBC bombalı saldırı gibi patlama ve saldırılar, tecavüz, cinsel istismar, hapishane işkenceleri, savaşlar, şiddet, suç ve terör kaynaklı travmaları oluşturmaktadır.

• 1999 Gölcük depremi, 2011 Van depremi, 2009 Marmara sel felaketi, 2020 Van çığ felaketi, 2021 orman yangınları travmanın doğal kaynaklı çeşitlerine örnek teşkil etmektedir.